Ο πόνος αποτελεί παράγοντα που έχει µεγάλη σηµασία και επιρροή στην ανθρώπινη συµπεριφορά. Είναι ένας τρόπος, ένα µέσον µε το οποίο ο οργανισµός ειδοποιεί ο,τι το σώµα και η υγεία του απειλείται. Υπάρχει, όµως και ένα είδος πόνου, που είναι ο παθολογικός πόνος, που συνδέεται άµεσα µε αυτό που αποκαλούµε οδύνη και οδηγεί στη φθορά του πάσχοντα και στην ατοµική-προσωπική και κοινωνική του αδυναµία.
Η αντίληψη του πόνου είναι µια νευροφυσιολογική διαδικασία µε τις δικές της δοµικές, ανατοµικές, λειτουργικές και αισθητικές ιδιότητες και επιτυγχάνεται µε ανάλογους νευρικούς, αισθητικούς και µεταβιβαστικούς µηχανισµούς. Αντίθετα, η αντίδραση στον πόνο είναι µια σύνθετη διαδικασία, η οποία περιλαµβάνει και τις γνωστικές λειτουργίες του ατόµου. Η αντίδραση, αυτή, ποικίλλει από άτοµο σε άτοµο και, όσον αφορά το ίδιο άτοµο, διαφοροποιείται, ανάλογα µε τις εµπειρίες του, µε την πάροδο του χρόνου.
Για το αίσθηµα του πόνου χρησιµεύουν οι ελεύθερες νευρικές απολήξεις στο καλυπτήριο επιθήλιο και στο συνδετικό ιστό των οργάνων.
Τον πρώτο αισθητικό νευρώνα, τον αποτελούν τα ψευδοµονόπολα κύτταρα των νωτιαίων γαγγλίων, των οποίων περιφερικοί κλάδοι φτάνουν στην περιφέρεια για την υποδοχή των ερεθισµάτων, ενώ οι κεντρικοί κλάδοι υπάρχουν στην έξω ρινική δεσµίδα, εισδύουν στο νωτιαίο µυελό, από όπου και διαχωρίζονται σε βραχείς κατιόντες και σε µακρούς ανιόντες κλάδους, οι οποίοι όλοι µαζί, αποτελούν την επιχείλιο ζώνη του Lissauer, που τελικά, απολήγει στον πυρήνα του οπισθίου κέρατος.
Ο δεύτερος αισθητικός νευρώνας αποτελείται από τα κύτταρα του πυρήνα του οπισθίου κέρατος από όπου αρχίζουν οι νέοι νευρίτες, οι οποίοι φέρονται προς τα εµπρός και µέσα, χιαζόµενοι µε τους αντίθετους στο λευκό σύνδεσµο του νωτιαίου µυελού και φτάνουν στην αντίθετη πλάγια δέσµη ενώ στη συνέχεια ανεβαίνουν και σχηµατίζουν το πλάγιο νωτιοθαλαµικό δεµάτιο. Αυτό ανέρχεται προς το στέλεχος του εγκεφάλου, «προχωρώντας» κατά µήκος του προµήκη µυελού, της γέφυρας και της καλύπτρας του µέσου εγκεφάλου, για να καταλήξουν τελικά στον οπίσθιο έξω κοιλιακό πυρήνα του οπτικού θαλάµου.
Ο τρίτος αισθητικός νευρώνας αποτελείται από τα κύτταρα του οπίσθιου έξω κοιλιακού πυρήνα του οπτικού θαλάµου από όπου αρχίζουν οι θαλαµοφλοιώδεις ίνες, οι οποίες τελικά απολήγουν στην οπίσθια κεντρική έλικα, όπου και βρίσκονται τα κέντρα του πόνου.
Οι υποδοχείς του πόνου είναι ελεύθερες νευρικές απολήξεις, ευρύτατα διασκορπισµένες σε όλη την επιφάνεια του στόµατος, καθώς στα εσωτερικά όργανα (οστά, µυς, αρθρώσεις, τοιχώµατα κοίλων σπλάχνων, ορογόνους υµένες, µήνιγγες κλπ).
Ο πόνος, συνήθως προκαλείται από τον ερεθισµό των εξειδικευµένων αυτών υποδοχέων ή των κεντροµόλων οδών που τους αντιστοιχούν και διεγείρονται από ερέθισµα που είναι δυνητικά βλαβερό για τον οργανισµό. Τα σηµεία πόνου στο δέρµα είναι πολύ περισσότερα και από τα σηµεία πίεσης και από τα σηµεία θερµοκρασίας.
Πολλοί υποδοχείς του πόνου µπορούν να ερεθιστούν από ποικίλου τύπου ερεθίσµατα (θερµικά, µηχανικά, χηµικά). Ο ουδός όµως διέγερσης του υποδοχέα δε συµπίπτει µε τον ουδό της αίσθησης του πόνου, που στις περισσότερες περιπτώσεις, είναι υψηλότερος από αυτόν του υποδοχέα, οπότε οι ώσεις από τους υποδοχείς πρέπει να αθροιστούν τοπικά και χρονικά για να προκαλέσουν πόνο. Τέτοια αθροιστικά φαινόµενα συµβαίνουν σε όλα τα αισθητικά συστήµατα. Έχει αποδεχτεί ότι ο ρυθµός διέγερσης του υποδοχέα και η υποκειµενική αίσθηση του πόνου αυξάνονται µε την αύξηση της έντασης του ερεθίσµατος.
Ο πόνος διαιρείται γενικά σε σπλαχνικό και σωµατικό. Παραδείγµατα σπλαχνικού πόνου αποτελούν ο κωλικός του νεφρού, ο πόνος στη διάτρηση στοµάχου, στην οξεία σκωληκοειδίτιδα.
Ο σωµατικός πόνος διαιρείται στο βαθύ και τον επιφανειακό πόνο.
Ο βαθύς σωµατικός πόνος έχει χαρακτήρα αµβλύ και εντοπίζεται σχετικά δύσκολα. Τυπικά παραδείγµατα αποτελούν η κεφαλαλγία καθώς και οι πόνοι σε µυς, οστά ή αρθρώσεις.
Ο επιφανειακός πόνος προέρχεται από το δέρµα και τους βλεννογόνους του και υποδιαιρείται στον οξύ ή πρώτο πόνο και στον αµβλύ ή δεύτερο πόνο, οι οποίοι παρουσιάζουν µεταξύ τους βασικές διαφορές. Τυπικό παράδειγµα πρώτου πόνου είναι αυτός που εµφανίζεται µετά από ελαφρό τσίµπηµα καρφίτσας στο δέρµα. Είναι οξύ, εντοπίζεται εύκολα και εξαφανίζεται µε την πάροδο του ερεθίσµατος. Το είδος αυτού του πόνου δηµιουργεί αντιδράσεις φυγής ή άµυνας.
Συχνά τον πρώτο πόνο ακολουθεί ο δεύτερος πόνος. Είναι πιο δυσάρεστος, καυστικός, βασανιστικός, λιγότερο εντοπισµένος και ακτινοβολεί περισσότερο στη γύρω περιοχή. Όταν ο δεύτερος πόνος είναι έντονος, προκαλεί άρση της κινητικότητας και λήψη προστατευτικής στάσης του σώµατος. Ανάλογες αντιδράσεις είναι δυνατό να παρατηρηθούν και µε το βαθύ και µε το σπλαχνικό πόνο.
Ο Sherrington, στις αρχές του αιώνα, επινόησε τον όρο “Noxious”, για να περιγράψει τον τύπο των ερεθισµάτων που µπορούν να προκαλέσουν φυσιολογικό πόνο. Είναι ερεθίσµατα µηχανικά, θερµικά ή χηµικά, τα οποία έχουν επαρκή ένταση, δεν είναι όµως βλαπτικά για τους ιστούς. Ο φυσιολογικός πόνος προκαλείται µε όµοιο τρόπο µε τα άλλα αισθήµατα, ακολουθώντας τη διαδικασία ερέθισµα – απάντηση. Σκοπός του φυσιολογικού πόνου είναι η προστασία.
Ο παθολογικός πόνος προκύπτει σαν συνέπεια φλεγµονώδων εξεργασιών µε ουσιώδεις βλάβες των ιστών, καθώς και από βλάβες του νευρικού συστήµατος. Έτσι διαχωρίζεται σε φλεγµονώδη και νευροπαθητικό πόνο.
Ο παθολογικός πόνος είναι δυνατό να εµφανίζεται ακόµα κι αν δεν υπάρχει εµφανής ερέθισµα. Η απάντηση σε ερεθίσµατα που βρίσκονται κάτω από τον ουδό του πόνου µπορεί να είναι υπερβολική σε ένταση και διάρκεια και ο ουδός για τη διέγερση του αισθήµατος του, ελαττώνεται σε κάποιο επίπεδο που φυσιολογικά θα µπορούσε να είναι αυτό στο οποίο ένα µη βλαπτικό ερέθισµα αρχίζει να προκαλεί πόνο. Το αίσθηµα του πόνου µπορεί να διαχέεται από τη θέση της βλάβης σε µη «πειραγµένους» ή προσβληµένους ιστούς και είναι δυνατό να προκύψουν παθολογικές αλληλεπιδράσεις µεταξύ του συµπαθητικού και του σωµατοαισθητικού συστήµατος.
