Η ενεργοποίηση της αίσθησης της όσφρησης, εξαρτάται από το μέγεθος της διέγερσης που την προκαλεί.
Ο άνθρωπος είναι ικανός να αντιληφθεί παραπάνω από 10.000 οσμές. Υπάρχουν οσμηρές ουσίες που γίνονται αντιληπτές από τον άνθρωπο σε εξαιρετικά μικρές συγκεντρώσεις στον αέρα, όπως για παράδειγμα ουσίες που προσμειγνύονται με εν δυνάμει επικίνδυνα αέρια και εύφλεκτα υγρά ως προληπτικό μέτρο ή ουσίες που χρειάζονται να αλλοιωθούν (φυσικό αέριο, γκάζι). Αυτές οι ουσίες ονομάζονται οσμοθέτες και μερικές χαρακτηριστικές είναι το τετραϋδροθειοφαίνιο (Tetrahydrothiophene, THT), η μεθανοθειόλη, η αιθανοθειόλη.
Ένα ακόμα στοιχείο της όσφρησης που έχει να κάνει με τον τρόπο αντίληψής της έχει να κάνει με το εύρος βίωσης της έντασής της. Ενώ μια ελάχιστη συγκέντρωση είναι ικανή να προκαλέσει διέγερση, η μέγιστη αισθητική ένταση για την όσφρηση για πάρα πολλές ουσίες παραμένει μια πολύ μικρή συγκέντρωση περίπου 10 με 50 φορές μεγαλύτερη από το ελάχιστο όριο.
Το φαινόμενο αυτό είναι εκ διαμέτρου αντίθετο με άλλα αισθητικά συστήματα, όπως το εύρος ακουστικής έντασης και το εύρος φωτεινής έντασης .
Τα παραπάνω δύο χαρακτηριστικά της όσφρησης πιθανά σχετίζονται με τη «φύση» και το ρόλο της αίσθησης στο ζωικό βασίλειο που έχει περισσότερο να κάνει με έναν μηχανισμό αντίληψης κινδύνου κι άμεσης προειδοποίησης προς λήψη αποφάσεων στηριζόμενο στον εντοπισμό ή μη μιας οσμής παρά ως αίσθηση ανίχνευσης λεπτομερειών με παράλληλη επεξεργασία, όπως η όραση και η ακοή.
Η επιστημονική κοινότητα έχει διακηρύξει πολλές φόρες την καθοριστική επίδραση της όσφρησης τόσο σε συναισθηματικό όσο και σε ψυχολογικό επίπεδο. Χαρακτηριστικά μπορούμε να αναφέρουμε μελέτες που υποστηρίζουν πως το συναισθηματικό αποτέλεσμα των οσφρητικών αναμνήσεων είναι πιο έντονο από αυτό των οπτικών, καθώς τα οσφρητικά ερεθίσματα διεγείρουν παλαιότερες αναμνήσεις, με μεγαλύτερο συναισθηματικό φορτίο (Rubin et al., 1984, Herz & Cupchik, 1995).
Αναμφισβήτητα η όσφρηση, η μνήμη και τα συναισθήματα αποτελούν τρεις μηχανισμούς του ανθρώπινου οργανισμού οι οποίοι συμμετέχουν από κοινού ώστε να προσφέρουν βέλτιστη αντίληψη των χημικών ενώσεων στο περιβάλλον μας.
Όπως πολύ εύστοχα δήλωσε η καθηγήτρια Παλαιοανθρωπολογίας στο Πανεπιστήμιο του Τίμπινγκεν κ. Κατερίνα Χαρβάτη «Η αίσθηση της όσφρησης συνδέεται με τη μνήμη περισσότερο από κάθε άλλη αίσθηση.
Αυτό εξηγεί για ποιον λόγο οι οσμές προκαλούν άμεσα έντονα συναισθήματα σε ό,τι αφορά παλαιά γεγονότα αλλά και έντονα συναισθήματα σχετικά με ανθρώπους», αναφέροντας για ακόμη μια φορά όπως πολύ επιστήμονες τους τρεις αυτούς μηχανισμούς στην ίδια φράση. Όσον αφορά την επιστημονική βιβλιογραφία επιβεβαιώνει πολλαπλώς την τριαδική αυτή σχέση (Chu & Downes, 2000; Herz et al., 2004; Maratos et al., 2001; Martin et al., 2007; Yeshurun & Sobel, 2010).
Σύμφωνα με την επιστήμη της ψυχολογίας ο άνθρωπος διαθέτει το λογικό και το συγκινησιακό νου, οι οποίοι αποτελούν αλληλοεπιδρώντα συστήματα γνώσης και δομούν την ανθρώπινη διανόηση.
Ο λογικός νους πραγματοποιεί σκόπιμη αναλυτική επεξεργασία των ερεθισμάτων, ενώ ο συγκινησιακός νους αντιλαμβάνεται στιγμιαία μια συναισθηματική κατάσταση και αντιδρά χωρίς διεξοδική ανάλυση, με έντονο το παρορμητικό στοιχείο. Είναι πολύ ταχύτερος από το λογικό νου και ισχυρότερος όταν η κατάσταση που βιώνει είναι έντονα συναισθηματική.
Σύμφωνα με την εξελικτική θεωρία, ο συγκινησιακός νους είναι αρχαιότερος από το λογικό νου, με την αίσθηση της όσφρησης να αποτελεί την αρχαιότερη ρίζα της συγκινησιακής λειτουργίας. Τα πρώτα συγκινησιακά κέντρα, αναπτύχθηκαν στο εγκεφαλικό στέλεχος των πρώτων θηλαστικών, το οποίο είναι το πιο πρωτόγονο τμήμα του εγκεφάλου, υπεύθυνο για τις βασικές ζωτικές λειτουργίες και τις αντανακλαστικές κινήσεις (αντιδράσεις μάχης ή φυγής).
Ο «ερπετοειδής» εγκέφαλος (reptile brain) ή «παλαιο-θηλαστικός» εγκέφαλος του διάσημου νευροφυσιολόγου Paul MacLean ή μεταιχμιακό σύστημα όπως ονομάζεται στις μέρες μας, κατέστησε τα θηλαστικά «ικανά» να βιώνουν συναισθήματα και εξελισσόμενο ανέπτυξε τις λειτουργίες της μάθησης και τη μνήμης.
Τελικά, με την επιπλέον ανάπτυξη του νεοφλοιού που αποτελεί την έδρα της σκέψης και αποτελείται από τα ποικίλα εξειδικευμένα εγκεφαλικά κέντρα, ο ανθρώπινος εγκέφαλος απέκτησε το εξελικτικό πλεονέκτημα. Επιπρόσθετα οι σχετικώς μεγαλύτεροι οσφρητικοί βολβοί και κροταφικοί λοβοί του Homo sapiens σε σύγκριση με οποιοδήποτε άλλο ανθρώπινο είδος μαρτυρούν καλύτερη αίσθηση όσφρησης η οποία με τη σειρά της συνδέεται με την εξέλιξη των κοινωνικών λειτουργιών όπως η αναγνώριση των συγγενών, οι καλύτερες οικογενειακές σχέσεις, η ομαδική σύμπνοια και η κοινωνική μάθηση.
